Οι ορεινοί όγκοι των συνόρων ασκούν πάνω μας μια ιδιαίτερη έλξη. Ίσως η απόσταση, ίσως η ομορφιά του ανάγλυφου, ίσως η αλλαγή κράτους με κάθε αλλαγή κατεύθυνσης, ίσως η μηδαμινή ανθρώπινη παρουσία. Πάνω απ’ όλα όμως είναι το άγγιγμα της ιστορίας. Οι συγκρούσεις που έγιναν σ’ αυτές τις κορυφές και διαμόρφωσαν την σύγχρονη ελληνική κοινωνία και ιστορία.
Όλη η κορυφογραμμή από την Μουργκάνα στα δυτικά κοντά στο Ιόνιο έως το Μπέλλες πάνω από τις Σέρρες είναι τόπος όλων των σημαντικών μαχών του εικοστού αιώνα με ελληνική εμπλοκή. Οι άγνωστες στους πολλούς μάχες του 1ου παγκόσμιου πολέμου στον Βόρα – Πίνοβο – Τζένα, το αλβανικό έπος και ο εμφύλιος.
Αυτή την φορά ήρθαμε στο Μάλι Μάδι, το βουνό νότια της Κρυσταλλοπηγής, την γνωστή μεθοριακή διάβαση για την Αλβανία. Βόρεια της Κρυσταλλοπηγής είναι το Τρικλάριο το οποίο τελειώνει στις όχθες της μικρής Πρέσπας. Ανάμεσά τους ο παλαιός δρόμος που οδηγεί στην Κρυσταλλοπηγή και μετά από δυο χιλιόμετρα στα σύνορα. Ανατολικά από το Τρικλάριο και το Μάλι Μάδι είναι το Βίστι και ο Βαρνούντας. Δυτικά είναι μια λοφώδης περιοχή που το χωρίζει από το Γράμμο. Νότια ο «κάμπος» της Καστοριάς.
Το τριγωνικό Μάλι Μάδι το φρουρούν πέντε χωριά η Κρυσταλλοπηγή (Σμάρντες), η Ιεροπηγή (Κόσινετς), το Δενδροχώρι (Ντέπενι), ο Γάβρος (Γκάμπρες) και το Βατοχώρι (Μπρενίτσα). Τα χωριά και οι κάτοικοι τους πλήρωσαν το τίμημα της φρούρησης του Μάλι Μάδι. Οι παλιοί τους κάτοικοι ακολούθησαν τους αντάρτες και σκόρπισαν από τον άνεμο του εμφυλίου σε Σκόπια, Αμερική και Αυστραλία. Σήμερα τα κατοικούν απόκληροι από την Θεσπρωτία και πρόσφυγες που μεταφέρθηκαν εδώ την δεκαετία του 60 για να ξαναζωντανέψει ο τόπος.
Ο θεός του πολέμου ήρθε πρώτα στο Τρικλάριο το 40-41 κατά την Ιταλική εισβολή. Επανήλθε το βράδυ της 21/8/48 όταν γίνεται ο περίφημος ελιγμός του Βίτσι. Οι αντάρτες μετά την μεγάλη πίεση που δέχονται στον Γράμμο μέσα σε ένα βράδυ έρχονται στο Βίτσι. Η επίθεση των κυβερνητικών στοχεύει στο Μάλι Μάδι. Εάν το καταλάβουν αποκόπτουν τους αντάρτες από το Γράμμο και την Αλβανία. Ο κυβερνητικός στρατός καταλαμβάνει την κορυφή Βούτσι, προς την Καστοριά, και την κορυφή που έδωσε το όνομά της στο βουνό, ανάμεσα σε Ιεροπηγή και Κρυσταλλοπηγή. Μόνο η υψηλότερη κορυφή Μπούτσι πάνω από το Βατοχώρι αντιστέκεται.
Οι αντάρτες οργανώνουν αντεπίθεση και ανατρέπουν τους κυβερνητικούς που νόμιζαν ότι είχαν ήδη νικήσει. Πανικός καταλαμβάνει τις γραμμές τους, οι φαντάροι τρέχουν να γλιτώσουν στο Γάβρο και το Δενδροχώρι. Το μέτωπο κινδυνεύει και ο δρόμος για την Καστοριά είναι ανοικτός. Η έλλειψη εφεδρειών γλιτώνει την Καστοριά, εμποδίζει του αντάρτες να πανηγυρίσουν. Ο Σοφούλης μαζί με τον Βαν Φλιτ φθάνουν για να ανυψώσουν το ηθικό του στρατού. Εκτελούνται με συνοπτικές διαδικασίες 70 λιποτάκτες στην Καστοριά και με τον χειμώνα που έρχεται διακόπτεται ο εμφύλιος για το 48.
Οι πολύνεκρες μάχες του 49 θα γίνουν στις απέναντι κορυφές του Λέσιτς και Λούτζερ του Βίστι. Το Μάλι Μάδι θα μείνει σε ανταρτικά χέρια μέχρι το τέλος. Θα προστατεύσει την υποχώρηση μετά την ήττα στο Βίτσι. Η υποχώρηση των ανταρτών θα γίνει από Κρυσταλλοπηγή και από το στενό μεταξύ μικρής και μεγάλης Πρέσπας. Το πέρασμα εδώ είναι προστατευμένο από το Μάλι Μάδι και το Τρικλάριο. Στις Πρέσπες όμως το μέρος είναι επίπεδο και οι ναπάλμ θα κάψουν πολλούς αντάρτες και πολύ περισσότερους άμαχους που έπαιρναν τον δρόμο της προσφυγιάς. Στις 15/8 θα τελειώσει στην δυτική Μακεδονία η ελληνική σοσιαλιστική ουτοπία. Το οριστικό τέλος θα γραφεί στις 29/8 στο Κάμενικ του Γράμμου.
Ανηφορίζουμε από την Κρυσταλλοπηγή προς το Μπούτσι. Στο τοπίο δεσπόζει η δίπατη εκκλησία ιδιόρρυθμης αρχιτεκτονικής, αταίριαστη λόγου του όγκου της με την ταπεινό χωριό. Μάρτυρας πολυπληθούς σλάβικης κοινότητας. Οι νέοι κάτοικοι άλλαξαν το όνομα, έκτισαν σπίτια και εκκλησία πιο πέρα. Η κοινή θρησκεία δεν ήταν ικανή να ξορκίσει τα φαντάσματα των διωγμένων.
Το νότια και δυτικό τμήμα του βουνού είναι γυμνό γεμάτο κοτρώνες, δάση υπάρχουν στο τμήμα μεταξύ Βατοχωρίου και Γάβρου. Ιδανικό πεδίο μάχης. Οι πλαγιές έχουν επουλώσει τις πληγές τους από τις βόμβες, τα υπολείμματα των πυρομαχικών ελάχιστα, οι ράχες όμως οργωμένες από χαρακώματα θυμίζουν, στον αιώνα, σε κάθε αδαή την σπονδή νεανικού αδελφικού αίματος, ελληνικού και σλάβικου.
Η κατάβασή μας θα γίνει προς το Βατοχώρι μέσα από πυκνό δάσος οξιάς. Περιμένοντας τα αυτοκίνητα από την Κρυσταλλοπηγή, θαυμάζουμε το όμορφο τεράστιο πετρόχτιστο σχολείο. Έρημο από μαθητές εδώ και χρόνια, μόνο η προτομή του δασκάλου τους στο προαύλιο, ο μόνος που είχε άλλη μητρική γλώσσα στην Μπρενίτσα.
Μπρενίτσα 1940 η απογραφή μέτρησε 770 κατοίκους, Βατοχώρι 2001 44, σήμερα ένα απόμαχο άλογο, μερικοί άγριοι σκύλοι και το αφεντικό τους.
Τίμησε διαβάτη, σ’ αυτή την φορτωμένη μνήμες κορυφή, την νεανική ανιδιοτελή θυσία αίματος στην κίνηση της ιστορίας.
ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ
Την Κυριακή 22/10 θα γίνει ανάβαση στις Καράβες των Αγράφων. Περισσότερες πληροφορίες στα γραφεία του συλλόγου – Ομήρου 6, κάθε βράδυ Παρασκευής από τις 9 έως τις 10. Η διεύθυνση της ιστοσελίδας μας είναι: www.trikalasport.gr και στο τηλέφωνό μας 2431072077.
