Η Ιστορία του Φαναρίου Καρδίτσας και του Κάστρου του (1500 π.Χ. ως σήμερα)
Του Δημήτρη Βασ. Ντούσα*
- Τα ομηρικά χρόνια
Το Φανάρι υπήρξε η έδρα του βασιλείου της Ιθώμης, το οποίο ιδρύθηκε γύρω στο 1500 π.Χ. Το 1184 π.Χ. συμμετείχε στον Τρωικό πόλεμο (μαζί με τα άλλα δύο βασίλεια της περιοχής: της Τρίκκης και της Οιχαλίας), με τριάντα βαθουλά καράβια κι αρχηγούς τον Ποδαλείριο και τον αδερφό του τον Μαχάονα. Γράφει, σχετικά, ο Όμηρος, στην «Ιλιάδα» Β΄, 729-733:
«Κι όσοι της Τρίκκης κάτοικοι και της τραχιάς Ιθώμης
κι όσοι της χώρας κάτοικοι του Ευρύτου Οιχαλίας,
είχαν τριάντα βαθουλά καράβια κι αρχηγοί τους
ήταν ο Ποδαλείριος κι ο αδερφός του Μαχάων,
ιατροί καλοί, του Ασκληπιού δύο τέκνα δοξασμένα»
Το βασίλειο μάλλον καταστράφηκε το 1100 π.Χ. με την Κάθοδο των Δωριέων. Οι κάτοικοί του ενδέχεται να μετοίκισαν στη Μεσσηνία και να ίδρυσαν εκεί τη νέα Ιθώμη.
- Οι Βυζαντινές αναφορές
Το όνομα «Φανάρι», και το κάστρο του, αναφέρονται για πρώτη φορά σε ένα αυτοκρατορικό χρυσόβουλο του 1289 μ.Χ., του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου, για την Ιερή Μονή Θεοτόκου Ελεούσας της Λυκουσάδας (Λοξάδας). Το Φανάρι αποκαλείται στο έγγραφο αυτό ως «άστυ» (πόλη). Το 1342, ο άρχοντας/δεσπότης της Θεσσαλίας, Μιχαήλ Γαβριηλόπουλος, εκδίδει το Ορκομωτικό Γράμμα προς τους άρχοντες του Φαναρίου, αποκαλώντας το κάστρο ως «Κάστρον του Φαναρίου». Με το ορκομωτικό γράμμα παραχωρεί προνόμια στους άρχοντες της πόλης, ενώ τους διαβεβαιώνει ότι δεν θα επιβάλλει φραγκική φρουρά ή δεν θα επιτρέψει την εποίκησή του από Αλβανούς.
- Η θρησκευτική ιστορία του
Από το 431 μ.Χ. ως το 1902 μ.Χ. στην περιοχή του Φαναρίου υπήρχε Επισκοπή, με πρώτο τον επίσκοπο Περρέβιο και τελευταίο τον Ιλαρίωνα. Από το 1592-1601, επίσκοπος Φαναρίου και Νεοχωρίου, με έδρα το Φανάρι, είναι ο μετέπειτα άγιος Σεραφείμ, ο οποίος γεννήθηκε στην Πεζούλα των Αγράφων το 1550. Μαρτύρησε από τους Τούρκους με την κατηγορία ότι συνεργάστηκε με τον μητροπολίτη Τρίκκης και Λάρισας, Διονύσιο τον Φιλόσοφο (Σκυλόσοφο για τους Τούρκους). Τον σούβλισαν και τον αποκεφάλισαν στο Φανάρι, στις 4 Δεκέμβρη 1601. Η κάρα του βρίσκεται στη Μονή Κορώνης και μεταφέρεται στο Φανάρι την τελευταία Κυριακή του Σεπτέμβρη.
Το 1902 η έδρα της μητρόπολης μεταφέρεται στην Καρδίτσα, ύστερα από το κάψιμό της στο Φανάρι, με την επωνυμία «Μητρόπολη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων». Από το 431 μ.Χ. ως το 1902 άλλαξε πέντε ονόματα. Το 1592 είχε προαχθεί σε αρχιεπισκοπή, με τον τίτλο «Φαναρίου και Νεοχωρίου».
- Το κάστρο Φαναρίου
Το κάστρο Φαναρίου πρέπει να έγινε γύρω στο 1240 μ.Χ.. Έχει ύψος από 9 ως 13 μέτρα και πάχος 2 μέτρα. Έχει 6 πύργους, που είναι ενσωματωμένοι σ’ αυτό και προεξέχουν προς τα έξω. Οι πύργοι εσωτερικά είναι μπαζωμένοι, ενώ η αρχική τους χρήση δεν έχει διαλευκανθεί. Ο χώρος που καταλαμβάνει το κάστρο είναι 2,6 στρέμματα. Το κάστρο, με τους στρατώνες γύρω του, προστάτευε το Φανάρι, ενώ έλεγχε μεγάλο μέρος της θεσσαλικής πεδιάδας και τα περάσματα προς την Άρτα και την Ήπειρο. Στον εσωτερικό του χώρο υπάρχουν: α) μια υπέργεια και μια υπόγεια δεξαμενή νερού, β) ένα μικρό λουτρό, γ) μια πυριτιδαποθήκη, δ) τζαμί, ε) ένα ορθογώνιο κτήριο με δύο χώρους για τις ανάγκες στέγασης της φρουράς. Όλα τα κτήρια του εσωτερικού χώρου χρονολογούνται από το 1387-1897, την περίοδο δηλαδή της Τουρκοκρατίας.
Γύρω στο 1303, το κάστρο του Φαναρίου πέρασε στα χέρια του Δεσποτάτου της Ηπείρου, ενώ το είχε στην κατοχή του το φραγκικό Δουκάτο των Αθηνών. Το 1318 το πήρε ο Στέφανος Γαβριηλόπουλος, γαιοκτήμονας και αναγνωρισμένος άρχοντας από το Βυζάντιο. Γιος του ήταν ο Μιχαήλ Γαβριηλόπουλος. Το 1332 το ανακατέλαβε ο Ιωάννης Ορσίνης, Δεσπότης Ηπείρου, ο οποίος κι εγκατέστησε δικές του φρουρές, τις οποίες αντικατέστησε στο τέλος του 1333 ο Βυζαντινός αυτοκράτορας. Το 1348 το κατέλαβαν οι Σέρβοι του αυτοκράτορα Στέφαν Δ΄ Ντούσαν (1308-1355). Μ’ άλλα λόγια, το κάστρο Φαναρίου, λόγω της στρατηγικής του θέσης, καταλαμβάνονταν κι ανακαταλαμβάνονταν από διάφορα φεουδαρχικά κράτη και στρατεύματα.
Στις 18 Αυγούστου 1881, στη θέση «Κόμπελος», έγινε η παράδοση του κάστρου Φαναρίου από τον Τούρκο διοικητή του στον γιο του Γεωργίου Καραϊσκάκη, τον Σπυρίδωνα Καραϊσκάκη. Την ημέρα αυτή το Φανάρι γιορτάζει την απελευθέρωσή του από τους Τούρκους – στους οποίους υποδουλώθηκε το 1393 μ.Χ.
Οι εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης του κάστρου έγιναν από την 7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, με πιστώσεις του β΄ και γ΄ κοινοτικού πλαισίου στήριξης, ύστερα από παρεμβάσεις του νεοϊδρυθέντα Πολιτιστικού Συλλόγου Φαναρίου το «Κάστρο», το 1984, ο οποίος διά του Προέδρου του κατέθεσε στο υπουργείο Πολιτισμού τον σχετικό φάκελο με τις προτάσεις του, το καλοκαίρι του ίδιου έτους.
- Η ιστορία της εκπαίδευσης
Από το 1640 ως το 1729, στο Φανάρι, λειτουργούσε σχολείο. Το 1881 ιδρύθηκε το πρώτο δημοτικό σχολείο αρρένων, ενώ το 1882 ιδρύθηκε το παρθεναγωγείο (θηλέων) στο σπίτι του Κωστάκη Γιατράκου, το οποίο ακόμα σώζεται. Το μεγάλο πέτρινο σχολείο δημιουργήθηκε το 1932. Σήμερα το Φανάρι δεν έχει ούτε δημοτικό σχολείο ούτε γυμνάσιο ή λύκειο…
- Η κοινωνική διάρθρωση του Φαναρίου
Σε ολόκληρη, σχεδόν, τη δεύτερη χιλιετία, η ταξική διάρθρωση της κοινωνίας του Φαναρίου, ήταν περίπου η εξής: α) Οι δουλοπάροικοι, οι αγροτοσκλάβοι, οι κολλιγάδες ήταν το κατώτερο κοινωνικό στρώμα. β) Οι μικροϊδιοκτήτες αγρότες. γ) Οι μεγαλοϊδιοκτήτες γης, οι άρχοντες. δ) Ο άρχοντας της περιοχής Φαναρίου, όπως, π.χ., ο Στέφανος Γαβριηλόπουλος, ο Μηλιαράς, ο Μιχαήλ Γαβριηλόπουλος κ.ά.. ε) Ο έπαρχος, ο διοικητής δηλαδή της Θεσσαλίας, διορισμένος απ’ τον Βυζαντινό αυτοκράτορα. στ) Ο Δεσπότης, όπως της Ηπείρου, ο Ορσίνης, ή ο αυτοκράτορας ή ο σουλτάνος. Οι άρχοντες ήταν και κοσμικοί και κληρικοί, και χρυσοβουλάτοι και εσκουσάτοι.
Οι κάτοικοι στην περιοχή καλλιεργούσαν σιτηρά, αμπέλια, καπνά, ενώ έκτρεφαν χοίρους, γιδοπρόβατα, αγελάδες, βόδια και βουβάλια. Πολλοί Φαναριώτες ασχολούνταν και με την αγγειοπλαστική (τσουκάλια, στάμνες, πιθάρια κ.ά.) γι’ αυτό ονομάστηκαν και «τσουκαλάδες».
- Ο σημερινός πληθυσμός του
Το 1882, ο δήμος Ιθώμης, με έδρα το Φανάρι, είχε 14 γειτονικά χωριά, με 7.000 κατοίκους, ενώ το Φανάρι είχε 1704. Σήμερα το Φανάρι ανήκει στον δήμο Μουζακίου και έχει 450 κατοίκους.
* Ο Δημήτρης Ντούσας ήταν συνιδρυτής του Πολιτιστικού Συλλόγου Φαναρίου το «Κάστρο» το 1984 και ο πρώτος του Πρόεδρος, ενώ από το 1995 είναι ο ιδρυτής, πρόεδρος και δάσκαλος φιλοσοφίας του «Ανοικτού Φιλοσοφικού Σχολείου». Υπηρέτησε τη δημόσια εκπαίδευση για σαράντα χρόνια. Σήμερα ξεναγεί δωρεάν, σχολεία, συλλόγους και παρέες, που θέλουν να επισκεφτούν το Κάστρο Φαναρίου, ενώ διδάσκει παράλληλα και φιλοσοφία.
Τηλ. Επικοινωνίας: 6976026625
