9 Φεβρουαρίου: Παγκόσμια Ημέρα Ελληνικής Γλώσσας
(Ομιλία της Κατερίνας Ευαγγέλου Κίσσα, κοινωνιολόγου και συγγραφέως, στο Α’ Δημοτικό Σχολείο Μουζακίου στις 14-2-2020)
[Εισαγωγικό σημείωμα:
Εδώ στην μικρή πόλη που ζω, στο Μουζάκι Καρδίτσας, έχουμε δύο Δημοτικά σχολεία. Σήμερα είχα τη μεγάλη χαρά και τιμή να μιλήσω στα παιδιά του Α’ Δημοτικού Σχολείου Μουζακίου, σχετικά με την Παγκόσμια Ημέρα Ελληνικής Γλώσσας και Ημέρα Διονύσιου Σολωμού, που γιορτάσαμε στις 9 Φεβρουαρίου, αποδεχόμενη την πρόσκληση του διευθυντή του σχολειού μας, κου Δημήτρη Γκαραβέλα.
Ποτέ δεν θα μπορούσα να φανταστώ ότι, παιδί του Α’ Δημοτικού κι εγώ η ίδια, θα το έφερνε η ζωή μου ώστε κάποια μέρα να σταθώ ανάμεσα στους μαθητές και τους δασκάλους του και να προσφέρω έστω αυτό το ελάχιστο κάτι, στο σχολείο που τόσο αγάπησα και που έμαθα τα πρώτα μου γράμματα.
Θερμές ευχαριστίες στον εξαίρετο δάσκαλο και διευθυντή κο Δημήτρη Γκαραβέλα, του οποίου το ήθος αλλά και το σθένος με το οποίο ασκεί το λειτούργημά του με συγκινεί βαθύτατα. Θερμές ευχαριστίες σε όλους τους δασκάλους του Α’ Δημοτικού Σχολείου Μουζακίου, που στάθηκαν δίπλα σε μένα και στα παιδιά μας και σε αυτή την εκδήλωση με αμέριστη προσοχή και φροντίδα.
Αξίζει να σημειώσω ότι μίλησα σε 95 παιδιά που ήταν παρόντα στο σχολείο σήμερα. Και το σημειώνω γιατί σε μια κατάμεστη αίθουσα με παιδιά ενός εύρους ηλικιών από τα έξι ως τα 11 περίπου έτη, επικρατούσε ηρεμία, τα παιδιά παρακολουθούσαν και συμμετείχαν και ήταν έκδηλη η άριστη αγωγή που τους έχει μεταδώσει πρωτίστως ο διευθυντής τους αλλά και σύσσωμο το διδακτικό προσωπικό. Είμαστε πάρα πολύ τυχεροί οι γονείς που έχουμε τα παιδιά μας να φοιτούν σε τέτοιο σχολείο. Εύγε!
Ένα μεγάλο μπράβο και στα παιδιά για τη συνεργασία τους, τον σεβασμό και την προσοχή τους.
Κατερίνα Ευαγγέλου Κίσσα]
Το κείμενο της ομιλίας:
Σήμερα ήρθα εδώ κατόπιν προσκλήσεως που μου απηύθυνε ο διευθυντής σας κος Δημήτρης Γκαραβέλας για να μιλήσουμε για την ελληνική γλώσσα. Γιατί κάλεσε εμένα ο κος διευθυντής; Μα γιατί είμαι συγγραφέας και το μοναδικό εργαλείο της δουλειάς μου είναι η γλώσσα! Τον ευχαριστώ θερμά και νιώθω ιδιαίτερα συγκινημένη που κι εγώ, ένα παιδί του Α’ Δημοτικού Σχολείου Μουζακίου, βρίσκομαι σήμερα εδώ να προσφέρω ένα ελάχιστο κάτι σ’ αυτό το σχολειό που έμαθα τα πρώτα μου γράμματα.
Αφορμή γι’ αυτή την πρόσκληση στάθηκε η Παγκόσμια Ημέρα Ελληνικής Γλώσσας, που γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 9 Φεβρουαρίου, ημέρα που εμείς οι Έλληνες γιορτάζουμε και ως ημέρα Διονυσίου Σολωμού.
Τι είναι όμως αυτές οι Παγκόσμιες Ημέρες που ακούμε τόσο συχνά; Τo Διεθνές Παρατηρητήριο (ένας παγκόσμιος μη κερδοσκοπικός οργανισμός) αποφάσισε να βρει κοινά σημεία που ενώνουν όλες τις χώρες και να αφιερώνεται χρόνος για να προωθηθούν, να τιμηθούν και να υπάρξει δράση σε γεγονότα διεθνούς ενδιαφέροντος.
Διονύσιος Σολωμός 1798 – 1857 (59 ετών)
Ο ποιητής Διονύσιος Σολωμός, ο αρχηγέτης της Επτανησιακής Σχολής και δημιουργός του «Ύμνου εις την Ελευθερίαν», είναι μια από τις κορυφαίες πνευματικές φυσιογνωμίες του Νεώτερου Ελληνισμού.
Ο ποιητής Διονύσιος Σολωμός, εθνικός ποιητής της Ελλάδας, αποτελεί ιδιαίτερη περίπτωση στην ιστορία των γραμμάτων μας. Γεννημένος στα τέλη του 18ου αιώνα στα Επτάνησα, ζει όλη του τη ζωή εκτός των συνόρων του ελληνικού κράτους, ως Γάλλος, Επτανήσιος και Άγγλος πολίτης, έχοντας ως γλώσσα της παιδείας του, της σκέψης του, της προφορικής και γραπτής επικοινωνίας του την ιταλική. Σε αυτήν μάλιστα θα ξεκινήσει την ποιητική του διαδρομή. Ωστόσο, για την υψηλή ποιητική του έκφραση θα επιλέξει την ελληνική, την οποία, μολονότι θα χρειαστεί να τη σπουδάσει σαν να ήταν δεύτερη γλώσσα, θα κατορθώσει να την καλλιεργήσει σε τέτοιο βαθμό και να δημιουργήσει ποίηση τόσο σημαντική που το έργο του θα αποτελέσει την αρχή και τη βάση της νεότερης λογοτεχνίας μας. Επιχειρώντας να κατανοήσει το παράδοξο αυτό, ο Σεφέρης (διπλωμάτης και ποιητής, ο πρώτος Έλληνας που πήρε το Νόμπελ λογοτεχνίας το 1963, στη Στοκχόλμη της Σουηδίας) υποδεικνύει ως μια βασική έννοια-κλειδί την απόσταση.
«Ο γενάρχης της λογοτεχνίας αυτής δεν ήξερε ελληνικά, αλλά τα έμαθε και τα μάθαινε ως το τέλος της ζωής του. […] Αλλά την πορεία της ελληνικής γλώσσας την εχάραξε μια για πάντα η διάνοια του Σολωμού. Και ίσως επειδή ερχότανε κάθε τόσο από μακριά, να κοίταξε τα πράγματα με το φρέσκο και το σίγουρο μάτι που τα κοίταξε.» (Σεφέρης [1937] 1984: 71, 74)
«Η γλώσσα κόκαλα δεν έχει και κόκαλα τσακίζει!», ελληνική παροιμία. Τι σημαίνει αυτή η παροιμία; Σημαίνει πως καμιά φορά τα λόγια μας είναι τόσο σκληρά, τόσο πικρά και λέγονται και με τέτοιον τρόπο που πληγώνουν και πονούν τον άλλον άσχετα με το πόσο αληθινά ίσως είναι ή όχι, ή καλοπροαίρετα ή όχι!
Ως ένα «σπάνιο φαινόμενο» περιέγραψε την ελληνική γλώσσα ο πρόεδρος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας και καθηγητής φιλολογίας, Ιωάννης Καζάζης.
Ειδικότερα, σε μήνυμά του για την ημέρα μνήμης του εθνικού ποιητή Διονύσιου Σολωμού, που έχει καθιερωθεί ως Παγκόσμια Ημέρα Ελληνικής Γλώσσας και εορτάζεται με εκδηλώσεις στις ελληνικές κοινότητες της Διασποράς, σε αλλοδαπά πανεπιστημιακά ιδρύματα με έδρες ελληνικών σπουδών και σε σχολές και άλλους φορείς εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας, ανέφερε ότι «Η Ελληνική Γλώσσα αποτελεί ένα σπάνιο φαινόμενο – και ποσοτικά και ποιοτικά».
Επίσης αναφέρει ότι:
«Τη θέση ότι η σημερινή ελληνική είναι πλουσιότερη απ’ όσο υπήρξε η γλώσσα αυτή σε οποιαδήποτε άλλη φάση της μακράς της διαχρονίας -συμπεριλαμβανομένης και της αρχαίας- την έχει τεκμηριώσει με τον αυθεντικότερο τρόπο το περιεκτικότατο “Αρχείο Δ. Γεωργακά της Νέας Ελληνικής των ετών 1800-2000” που, ψηφιοποιημένο τώρα, βρίσκεται στο “Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας” του Υπουργείου Παιδείας, που εδρεύει στην Καλαμαριά».
Ο κ. Καζάζης επισημαίνει ότι «αν η Ελληνική διακρίθηκε από τις άλλες γλώσσες την αρχαία εποχή, ήταν χάρη στον μοναδικό της γλωσσικό μηχανισμό παραγωγής αφηρημένων ουσιαστικών». (παραδείγματα: αγάπη, ελευθερία, φιλότιμο)
«Κατάφερε να δημιουργήσει (η ελληνική γλώσσα) εκ του μηδενός το εννοιολόγιο της επιστήμης, της φιλοσοφίας και των τεχνών, στο οποίο κατά κύριο λόγο, […] οφείλεται η τεχνολογική έκρηξη της Νεωτερικότητας που διαρκεί ως σήμερα. Και τούτο αποτελεί προίκα και της Νέας Ελληνικής», εξηγεί.
Παράλληλα, υπενθυμίζει ότι η γλώσσα είναι ο «Οίκος του Είναι». Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι μέσα στις λέξεις μας έχουν αποτυπωθεί όλα μας τα συλλογικά βιώματα και τα επιτεύγματα του ελληνισμού στη διάρκεια της τόσο μεγάλης ιστορίας του! Έτσι τα ποσοτικά και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της γλώσσας μας περιμένουν τα χέρια των δασκάλων σας, για να αποκαλυφθούν και, ερμηνευόμενα, να καταστούν μορφωτικό αγαθό για τις νεότερες γενιές – μορφωτικό αγαθό ικανό να δημιουργήσει ό,τι πολυτιμότερο: ταυτότητα! Το ποιοι είστε, δηλαδή, το ποιοι είμαστε, το διαμορφώνει ποικιλοτρόπως η γλώσσα μας.
Η Ελληνική (γλώσσα) με την μαθηματική δομή της είναι η γλώσσα της πληροφορικής και της νέας γενιάς των εξελιγμένων υπολογιστών, διότι μόνο σ’ αυτήν δεν υπάρχουν όρια.
(Μπιλ Γκέιτς, Microsoft)
Για να καταλάβουμε ακόμα καλύτερα τι εννοεί ο κος Microsoft να σας πω το εξής παράδειγμα: η αγγλική γλώσσα έχει 490.000 λέξεις από τις οποίες 41.615 λέξεις είναι από την ελληνική γλώσσα… (ρεκόρ που έχει καταγραφεί και στο βιβλίο Γκίνες). Οπότε, η αγγλική γλώσσα που έχει συμφωνηθεί παγκοσμίως ως η διεθνής γλώσσα αυτού του πλανήτη, μπορούμε να πούμε ότι έχει «μαμά» τη δική μας γλώσσα, την ελληνική!
Όπως έχει πει και ο Francisco Adrados (Φρανσίσκο Αντράδος – διεθνούς φήμης Ισπανός ελληνιστής και γλωσσολόγος) «Όλες οι γλώσσες θεωρούνται κρυφοελληνικές, με πλούσια δάνεια από τη μητέρα των γλωσσών, την ελληνική.»
Η Ελληνική και η Κινέζικη είναι οι μόνες γλώσσες με συνεχή ζώσα παρουσία από τους ίδιους λαούς και… στον ίδιο χώρο εδώ και 4.000 χρόνια!
Η Ελληνική γλώσσα έχει λέξεις για έννοιες οι οποίες παραμένουν χωρίς απόδοση στις υπόλοιπες γλώσσες, όπως άμιλλα, θαλπωρή και φιλότιμο! Μόνον η ελληνική γλώσσα ξεχωρίζει τη ζωή από το βίο, την αγάπη από τον έρωτα. Μόνον αυτή διαχωρίζει, διατηρώντας το ίδιο ριζικό θέμα, το ατύχημα από το δυστύχημα, το συμφέρον από το ενδιαφέρον.
Το εκπληκτικό είναι ότι η ίδια η ελληνική γλώσσα μας διδάσκει συνεχώς πώς να γράφουμε σωστά. Μέσω της ετυμολογίας [η αναζήτηση του ετύμου των λέξεων δηλαδή της προέλευσης (πρώτης ρίζας) και της αρχικής τους σημασίας, το αποτέλεσμα και η δημοσιοποίηση της διερεύνησης της καταγωγής, της προέλευσης, της πορείας και της εξέλιξης μιας λέξης μέσα στο χρόνο. Ξεκινά από την σημερινή κατάσταση της λέξης και ανατρέχει μέχρι όπου είναι δυνατό να προχωρήσει στο παρελθόν, βασιζόμενη στους φωνητικούς και στους σημασιολογικούς κανόνες.] μπορούμε να καταλάβουμε ποιος είναι ο σωστός τρόπος γραφής ακόμα και λέξεων που ποτέ δεν έχουμε δει ή γράψει.
Το «πειρούνι» για παράδειγμα, για κάποιον που έχει βασικές γνώσεις Αρχαίων Ελληνικών, είναι προφανές ότι γράφεται με «ει» και όχι με «ι», όπως πολύ άστοχα το γράφουμε σήμερα. Ο λόγος είναι πολύ απλός, το «πειρούνι» προέρχεται από το ρήμα «πείρω» που σημαίνει τρυπώ-διαπερνώ, ακριβώς επειδή τρυπάμε με αυτό το φαγητό για να το πιάσουμε.
Άρα το να υπάρχουν πολλά γράμματα για τον ίδιο ήχο (π.χ. η, ι, υ, ει, οι κτλ) όχι μόνο δεν θα έπρεπε να μας δυσκολεύει, αλλά αντιθέτως να μας βοηθάει στο να γράφουμε πιο σωστά, εφόσον βέβαια έχουμε μια βασική κατανόηση της γλώσσας μας.
Επιπλέον η ορθογραφία με την σειρά της μας βοηθάει αντίστροφα στην ετυμολογία αλλά και στην ανίχνευση της ιστορική πορείας της κάθε μίας λέξης. Και αυτό που μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε την καθημερινή μας νεοελληνική γλώσσα περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, είναι η γνώση των Αρχαίων Ελληνικών.
Είναι πραγματικά συγκλονιστικό συναίσθημα να μιλάς και ταυτόχρονα να συνειδητοποιείς τι ακριβώς λες, ενώ μιλάς και εκστομίζεις την κάθε λέξη ταυτόχρονα να σκέφτεσαι την σημασία της.
Στη γλώσσα έχουμε το σημαίνον (την λέξη) και το σημαινόμενο (την έννοια). Στην Ελληνική γλώσσα αυτά τα δύο έχουν πρωτογενή σχέση, καθώς αντίθετα με τις άλλες γλώσσες το σημαίνον (δηλαδή οι λέξεις μας) δεν είναι μια τυχαία σειρά από γράμματα.
Σε μια συνηθισμένη γλώσσα όπως τα Αγγλικά, μπορούμε να συμφωνήσουμε όλοι να λέμε το σύννεφο car και το αυτοκίνητο cloud, και από την στιγμή που το συμφωνήσουμε να ισχύει. Στα Ελληνικά κάτι τέτοιο είναι αδύνατον.
Γι’ αυτό το λόγο πολλοί διαχωρίζουν τα Ελληνικά σαν «εννοιολογική» γλώσσα από τις υπόλοιπες ως «σημειολογικές» γλώσσες.
Όπως μας έλεγε και ο Αντισθένης (κυνικός φιλόσοφος), «Αρχή σοφίας, η των ονομάτων επίσκεψις». Για παράδειγμα ο «άρχων» είναι αυτός που έχει δική του γη (άρα=γή + έχων). Και πραγματικά, ακόμα και στις μέρες μας είναι πολύ σημαντικό να έχει κανείς δική του γη / δικό του σπίτι.
Ο «βοηθός» σημαίνει αυτός που στο κάλεσμα τρέχει. Βοή=φωνή + θέω=τρέχω. Ο Αστήρ είναι το αστέρι, αλλά η ίδια η λέξη μας λέει ότι κινείται, δεν μένει ακίνητο στον ουρανό (α + στήρ από το ίστημι που σημαίνει στέκομαι).
Αυτό που είναι πραγματικά ενδιαφέρον, είναι ότι πολλές φορές η λέξη περιγράφει ιδιότητες της έννοιας την οποίαν εκφράζει, αλλά με τέτοιο τρόπο που εντυπωσιάζει και δίνει τροφή για τη σκέψη.
Για παράδειγμα ο «φθόνος» ετυμολογείται από το ρήμα «φθίνω» που σημαίνει μειώνομαι. Και πραγματικά ο φθόνος σαν συναίσθημα, σιγά-σιγά μας φθίνει και μας καταστρέφει. Μας «φθίνει» – ελαττώνει ως ανθρώπους – και μας φθίνει μέχρι και την υγεία μας.
Και, βέβαια, όταν αναφερόμαστε σε κάτι που είναι τόσο πολύ ώστε να μην τελειώνει, πως το λέμε; Μα, φυσικά, «άφθονο».
Ακόμα έχουμε την λέξη «ελευθερία» για την οποία το «Ετυμολογικόν Μέγα» (ένα από τα σημαντικότερα Βυζαντινά λεξικά) διατείνεται «παρά το ελεύθειν όπου ερά» = το να πηγαίνει κανείς όπου αγαπά… Άρα βάσει της ίδιας της λέξης, ελεύθερος είσαι όταν έχεις τη δυνατότητα να πας όπου αγαπάς.
Είναι προφανής η σχέση που έχει η γλώσσα με τη σκέψη του ανθρώπου. Όπως λέει και ο εξαίρετος συγγραφέας George Orwell στο αθάνατο έργο του «1984», απλή γλώσσα σημαίνει και απλή σκέψη. Εκεί (σ’ αυτό το βιβλίο) το καθεστώς προσπαθούσε να περιορίσει την γλώσσα για να περιορίσει την σκέψη των ανθρώπων, καταργώντας συνεχώς λέξεις.
«Η γλώσσα και οι κανόνες αυτής αναπτύσσουν την κρίση», έγραφε ο Μιχάι Εμινέσκου, εθνικός ποιητής των Ρουμάνων.
Μια πολύπλοκη γλώσσα αποτελεί μαρτυρία ενός προηγμένου πνευματικά πολιτισμού. Το να μπορείς να μιλάς σωστά σημαίνει ότι ήδη είσαι σε θέση να σκέφτεσαι σωστά, να γεννάς διαρκώς λόγο και όχι να παπαγαλίζεις λέξεις και φράσεις.
Η ΜΟΥΣΙΚΟΤΗΤΑ της ελληνικής γλώσσας
Η ελληνική φωνή κατά την αρχαιότητα ονομαζόταν «αυδή». Η λέξη αυτή δεν είναι τυχαία αφού προέρχεται από το ρήμα «άδω» που σημαίνει τραγουδώ. Ας μην ξεχνάμε ότι οι Αρχαίοι Έλληνες δεν χρησιμοποιούσαν ξεχωριστά σύμβολα για νότες, χρησιμοποιούσαν τα ίδια τα γράμματα του αλφαβήτου.
Η ελληνική γλώσσα χρησιμοποιούσε τονικά σημεία που εδώ και πολλά χρόνια δεν διδάσκονται πλέον, καθώς από το πολυτονικό μας σύστημα περάσαμε στο μονοτονικό, οπότε χρησιμοποιούμε μόνο τόνους για να ξεχωρίσουμε την πιο ισχυρή συλλαβή σε μια λέξη.
Είναι γνωστό εξάλλου πως όταν οι Ρωμαίοι πολίτες πρωτάκουσαν στην Ρώμη Έλληνες ρήτορες, συνέρρεαν να θαυμάσουν, ακόμη και όσοι δεν γνώριζαν Ελληνικά, τους ανθρώπους που «ελάλουν ώς αηδόνες».
Δυστυχώς κάπου στην πορεία του ελληνικού γένους, της ελληνικής φυλής, η μουσικότητα αυτή (την οποία οι Ιταλοί κατάφεραν και κράτησαν) χάθηκε, προφανώς, στα μαύρα χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Θέλω να τονίσω εδώ ότι οι άνθρωποι της επαρχίας, του οποίους συχνά κοροϊδεύουμε για την προφορά τους, είναι πιο κοντά στην Αρχαιοελληνική προφορά από ό,τι οι άνθρωποι της πόλεως.
Θέλω να κλείσω λέγοντάς σας πως η εκμάθηση της γλώσσας είναι γνώση, και η γνώση είναι δύναμη. Όταν μαθαίνετε κάτι να το κάνετε με αγάπη και αφοσίωση γιατί ό,τι γνωρίζετε σωστά, είναι δικό σας και δεν μπορεί να σας το πάρει κανείς ποτέ.
Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας!
